ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld

Het denken in termen van trauma is anno 2023 alomtegenwoordig, zo betogen historici Arjen van Lil en Bart Nauta. In deze bijdrage beschrijven zij zowel de opkomst van het trauma-begrip, als de valkuilen die gepaard gaan met het zogenaamde traumadenken. 

Het thema 'Leven met oorlog' roept regelmatig een beeld van trauma op. Onno Sinke constateert echter dat in het themajaar juist ook de aanwezigheid van veerkracht een belangrijke boodschap van hoop laat zien. 

Na mijn presentie op een conferentie in Barcelona in juli 2023 georganiseerd door de International Associations of Genocide Scholars, kwam een hoogleraar filmstudies op me af. In mijn presentatie refereerde ik aan de documentaire de Act of Killing (2011) van de Amerikaanse
regisseur Joshua Oppenheimer, waarin hij een dader volgt van de Indonesische genocide op (vermeende) communisten in 1965. The Act of Killing heeft hetzelfde hoofdthema als mijn promotieonderzoek: dadertrauma, het idee dat daders van grootschalig geweld getraumatiseerd

Op 12 oktober 2023 gingen vier sprekers in op de uitdagingen die je kan tegenkomen bij het onderzoeken van je familiegeschiedenis tijdens de Tweede Wereldoorlog. Niet alleen de praktische uitdagingen kwamen aan bod, zoals beperkt openbare of onvolledige archieven, maar ook emotionele uitdagingen: wat kan het losmaken, bij mezelf en mijn familie, als ik op onderzoek uit ga?

No scenes were staged. Een jonge man komt een behandelkamer binnen gestrompeld, ondersteund door twee verplegers; een andere man krijgt geen woord over zijn lippen, zelfs niet zijn eigen naam; en een derde kijkt schrikachtig omhoog wanneer hij het heeft over Duitse vliegtuigen - vliegtuigen die hem nog steeds teisteren.

De oorlog in Oekraïne is voor veel mensen lastig. Ook bij ouderen kan dit onrust veroorzaken. Herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog komen mogelijk weer naar boven. Het basisgevoel van veiligheid kan aangetast zijn door de huidige dreiging en onzekerheid. Dit kan ook gelden voor veteranen of mensen die gevlucht zijn uit oorlogsgebied. Hoe ga je daar als zorgverlener mee om? 

Steeds meer ervaringen gelden als ‘traumatisch’. Ook historici hebben de neiging te psychologiseren en het verleden vanuit kwetsuren te verklaren. In werkelijkheid is dit ‘traumadenken’ helemaal niet universeel, maar tijd- en plaatsgebonden, zo betogen Bart Nauta en Arjen van Lil.

Gedurende heel 2023 besteden organisaties zoals musea, herinneringscentra en archieven aandacht aan de psychosociale doorwerking van oorlog. Deze doorwerking kan vele vormen aannemen en heeft voor ieder individu een eigen betekenis. In Nederland leven tal van families met herinneringen aan en verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Maar er leven hier ook mensen die meer recentelijk hebben moeten vluchten voor oorlog en geweld. ARQ ontwikkelde samen met de WO2 Herinneringscentra in Nederland de vijfdelige documentaireserie ‘Leven met oorlog’.

Pauline van der Schrieck vertelt over het verzetsverleden van haar vader, Frits van der Schrieck, over gecodeerde notities die hij gebruikte tijdens zijn gevangenschap in het Oranjehotel en cryptische berichten die hij ontving tijdens zijn verblijf in kamp Haaren.

Decennia zijn ze betrokken bij het herdenken en herinneren van de Tweede Wereldoorlog. Oud-klasgenoten Marjolijn de Loos, Edmond Wellenstein en Piet Hein Donner praten over hun motivatie zich hiervoor in te zetten, vanuit de oorlogservaringen van hun familie en het opgroeien in het naoorlogse Europa. 
De Loos: ‘Er is inderdaad wat je zegt, een rugzakje.’