Over grenzen. Liminaliteit en de ervaring van verzet

Een vraag die ons al decennia bezighoudt, is waarom sommige mensen wél en andere níet in verzet komen tegen onrecht. Deze vraag stellen we niet zomaar: we zoeken naar mensen met wie we ons kunnen identificeren en naar een kader om onszelf en anderen te beoordelen. Goed of fout: mag ik trots zijn of moet ik me schamen? Dit verlangen naar een oplossing voor het onbehagen over het oorlogsverleden, stuwt nog altijd de herinneringscultuur in Nederland en de niet aflatende, brede interesse in verzetsverhalen. Wie de stroom vooral populaire publicaties over Nederland, verzet en collaboratie leest, ziet een terugkerend patroon in de vragen: treft ons schuld? Moeten we ons – als natie, gemeenschap, familie – generen vanwege lafheid, wegkijken, medeplichtigheid? Hoor ik dáárbij? Of hoor ik bij hen die juist trots kunnen zijn? Waren ‘we’ juist wel goed? 

Deze interesse voor de ‘eigen’ geschiedenis rond verzet en Tweede Wereldoorlog heeft daarmee een ingewikkelde dubbele bodem: men wil weten ‘hoe het nu werkelijk zat’, maar verwacht van de wetenschap geen antwoorden, maar oplossingen. Oplossingen voor het onrustige gevoel niet ondubbelzinnig tot ‘de goeden’ te behoren. 

Zo maken we de mensen van toen – die de Tweede Wereldoorlog meemaakten – tot ‘attributen’ voor ons, opdat wij kunnen oordelen en een oplossing vinden voor het knagende gevoel van schuld, schaamte, leed en falen. 

Ik stel voor deze preoccupatie met eindoordelen los te laten en de blik te verschuiven naar de mensen van toen: de échte mensen, met al hun eigenaardigheden, tegenstrijdigheden, tragiek, mislukkingen en heroïsme tegelijkertijd. Ik stel een methode voor om de ervaring van oorlog en verzet centraal te plaatsen. Weg van de drang de mensen van toen zo te beoordelen dat wij ons goed kunnen voelen en toe naar meer ontvankelijkheid voor het geleefde leven, de daden en ervaringen van mensen toen. 

Meer specifiek belicht ik vandaag mensen die in verzet kwamen. Daartoe kijk ik niet naar de veronderstelde motieven – en hoe wij die moeten beoordelen –, maar naar de ervaring van deze grensoverschreiding: van gewoon naar ongewoon, van legaal naar illegaal, van onbekommerd naar permanent op de hoede. Het achterlaten van oude en zoeken naar nieuwe wegen. 6 Mijn hypothese is dat met meer inzicht in de ervaring van grensoverschreidingen en transformaties we beter in staat zijn de gelaagdheid, ambivalanties, paradoxen en simpelweg rommeligheid van de werkelijkheid te zien, te aanvaarden en te laten meewegen bij onze eigen zoektocht in onze eigen tijd. Het begrip liminaliteit kan ons daarbij van dienst zijn.