‘Avondklokrellen’: lokale dynamiek in een mondiale crisis : Analyse van de voedingsbodem van de ordeverstoringen in vier Noord-Brabantse steden

Achtergrond
Januari 2021: het begin van een nieuw jaar. De samenleving ging al maandenlang gebukt onder de gevolgen van de coronapandemie. Een periode van strenge maatregelen werd niet afgesloten. Integendeel, het kabinet kondigde een avondklok af, omdat de besmettingscijfers bleven stijgen. De invoering van de avondklok vormde de opmaat voor dagen van onrust, zelfs rellen in verschillende Nederlandse gemeenten. Ook in de provincie Noord-Brabant was dat het geval. De gebeurtenissen hebben in Eindhoven, Breda, ’s-Hertogenbosch en Helmond naast fysieke schade vooral een diepe indruk achtergelaten. Bij de gedupeerde burgers, onder bestuurders, en niet in de laatste plaats bij de vele professionals op straat en in de gemeentehuizen, die vanwege hun werk voor de veiligheid en leefbaarheid, en het welzijn van de stad, met de ordeverstoringen te maken kregen.

Doel en vraagstelling
Waar eerdere evaluaties zich vooral hebben gericht op de rellen zelf en de aanpak ervan, dient dit rapport een ander doel. De burgemeesters van de vier Noord- Brabantse gemeenten zijn op zoek naar de voedingsbodems en achtergronden van de ongeregeldheden in hun stad. Zij willen meer kennis over aanknopingspunten om adequaat te kunnen handelen ter voorkoming van, dan wel in de voorfase en de nasleep van ordeverstoringen. Het is belangrijk om te leren van wat er destijds is gebeurd. Het onderzoek heeft zich weliswaar overwegend op de ‘avondklokrellen’ gericht, maar de bevindingen en uitkomsten ervan zijn breder van toepassing op het voorkomen van en handelingsperspectieven tijdens maatschappelijke onrust en ordeverstoringen. Die ambitie ligt ook onder de vraagstelling van het onderzoek. We wilden weten welke factoren maken dat het rond de invoering van de avondklok uit de hand liep. Maar ook welke verschillen en overeenkomsten tussen de vier gemeenten te zien waren in de aanloop, het verloop en de afloop van de ongeregeldheden. Waar komt die onvrede over het landelijke en lokale overheidsbeleid vandaan? Waarom uit die onvrede zich soms in ordeverstoringen (en soms niet) – en wat zijn daar plausibele verklaringen voor? Wat zijn de early warning signals? Wat was de betekenis van sociale media? Waren er veel jongeren bij de  ordeverstoringen en rellen betrokken? Waren de ‘avondklokrellen’ een nieuw fenomeen? Probeerden nieuwe groepen mensen, met andere motieven, of op een andere manier hun (politieke) claims te uiten tijdens de protesten rond de invoering van de avondklok?

Het rapport beoogt antwoorden te formuleren op dit soort vragen. Het is nadrukkelijk geen evaluatie van het optreden van gemeente, politie en handhaving. Het rapport is bedoeld om bestuurders, beleidsmakers en -uitvoerders handvatten te bieden met het oog op de toekomst. Wat kunnen gemeenten en hun samenwerkingspartners in het veiligheids- en sociaal domein doen in de opbouw van maatschappelijke onrust en de aanloop naar ordeverstoringen, maar ook in de nasleep ervan? En wat kunnen ze van de ‘avondklokrellen’ leren ter voorbereiding op nieuwe ongeregeldheden?

Methode
Het rapport bevat informatie uit verschillende bronnen, die in de periode november 2021 tot eind april 2022 is verzameld. Internationale literatuur is geraadpleegd over (actuele vormen van) maatschappelijke onrust, ordeverstoringen en rellen. Tijdens een online Academisch Atelier is met acht academische experts met deskundigheid op het gebied van rellen en crises stilgestaan bij de achtergrond, de aanleiding, het verloop en de aanpak van ordeverstoringen en rellen in het algemeen, de ‘avondklokrellen’ in het bijzonder.
Een kwantitatieve en kwalitatieve media-analyse is uitgevoerd, gericht op de periode tussen 23 en 30 januari 2021, gericht op wat er over de ordeverstoringen en rellen is gezegd en geschreven in traditionele media en op online platforms. De geanonimiseerde gegevens zijn geanalyseerd van de verdachten die tijdens de ongeregeldheden in Eindhoven, Breda, ’s-Hertogenbosch en Helmond werden opgepakt.

Er zijn 64 professionals geïnterviewd die in functie waren tijdens de ongeregeldheden in de vier gemeenten. In 4 focusgroepen is met professionals en vooral bewoners, waaronder jongeren, gesproken (in totaal 34 personen). Met bestuurders en professionals (in totaal 18 personen) spraken we tijdens 3 reflectiegroepen over de betekenis van de ‘avondklokrellen’. Deze informatie stelt in staat om een rijk beeld te schetsen.

Structuur van het rapport
Het rapport bestaat uit drie delen. Het eerste deel bevat, na een beknopte inleiding en verantwoording, een beschrijving van het verloop van de rellen per stad, met oog voor overeenkomsten en verschillen. Vervolgens wordt in het tweede deel afgepeld waarom het zo is  gegaan. Eerst breder, vanuit literatuur over factoren die een rol spelen bij het ontstaan en verloop van maatschappelijke onrust en ordeverstoringen. Daarna wordt zoveel mogelijk chronologisch – én vanuit het perspectief van professionals – verder gewerkt vanuit het verzamelde materiaal. Het is onze keuze om de informatie te ordenen in zes tijdsfasen voor en na de rellen. 

Het moment van de ordeverstoringen en rellen zelf krijgt summier aandacht. Daar is immers in eerdere evaluaties al uitvoerig op ingegaan. Het tweede deel vormt de kern van het rapport.