Met beide benen op de grond : een verkenning naar het toepassen van mindfulness bij commandovoering

Mindfulness, het vermogen om met volle aandacht, nieuwsgierig en niet-oordelend aanwezig en opmerkzaam te zijn, staat de laatste jaren steeds meer in de belangstelling. Er is sprake van een zekere mate van popularisering van dit eeuwenoude concept. Vanuit de wetenschap wordt er steeds meer onderzoek gedaan naar de effecten van op mindfulness gebaseerde interventies, zoals de Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR). Deze interventies zijn vooral gericht op de behandeling van psychische klachten. Maar ook buiten deze klinische context vindt er onderzoek naar praktische toepassingen van mindfulness plaats. Met name in de Verenigde Staten wordt onderzocht hoe mindfulness kan bijdragen aan het gezond en effectief functioneren van militairen en ‘emergency workers’.
Bij het project Situationele commandovoering, dat de Brandweeracademie tussen 2013 en 2016 samen met een aantal veiligheidsregio’s heeft uitgevoerd, stond de mensfactor van commandovoering centraal. Hierbij is nadrukkelijk ook onderzoek gedaan naar hoe commandovoerders met stress omgaan en wat dit betekent voor hun situation awareness. In dit kader heeft er in 2015 tevens een pilot plaatsgevonden, waarbij brandweerofficieren in een praktijktraining kennismaakten met het concept van mindfulness.
De resultaten van deze pilot waren voor de Brandweeracademie en de Veiligheidsregio Kennemerland reden om verder te verkennen in hoeverre mindfulness bruikbaar zou kunnen zijn voor de Nederlandse brandweer als het gaat om het nemen van besluiten onder druk. Het voorliggende rapport is het resultaat van deze verkenning. Hierbij stond de volgende onderzoeksvraag centraal:
Kan mindfulness een bijdrage leveren aan een betere besluitvorming onder druk door commandovoerders bij de brandweer?
Om deze vraag te kunnen beantwoorden is een grote hoeveelheid (wetenschappelijke) literatuur bestudeerd en hebben er gesprekken plaatsgevonden met enkele voor dit onderwerp relevante wetenschappers. Verder zijn de officieren die in 2015 deelgenomen hebben aan de pilot nogmaals benaderd om te reflecteren op de pilot en op het toepassen van mindfulness bij de brandweer.
De conclusie van dit verkennend onderzoek is dat mindfulness een bijdrage kan leveren aan een betere besluitvorming onder druk door commandovoerders bij de brandweer. Uit de literatuur blijkt dat mindfulness de emotionele stabiliteit bevordert en bijdraagt aan het geestelijk welbevinden. Het beoefenen van mindfulness leidt tot een grotere mentale veerkracht. Deze mentale veerkracht is nodig om onder grote stress te kunnen blijven functioneren. Het beoefenen van mindfulness vermindert de kans op het ontwikkelen van stressklachten als PTSS. Het beoefenen van mindfulness leidt ook tot een grotere alertheid en betere taakuitoefening. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de open, nieuwsgierige blik die met mindfulness gecultiveerd wordt, helpt bij het creëren van situation awareness. In eerder onderzoek is al aangetoond dat deze situation awareness cruciaal is bij commandovoering onder druk.
Deze conclusie betekent echter niet dat de weg nu open ligt voor een probleemloze implementatie van mindfulness bij de brandweer. Mindfulness wordt door sommigen geassocieerd met ‘zweverig’ en niet-praktisch. De implementatie kan daarom op emotionele weerstand stuiten, zo heeft met name de evaluatie van de pilot geleerd. Het verdient daarom aanbeveling om te onderzoeken in welke vorm en op welke wijze mindfulness geïmplementeerd kan worden bij de brandweer, zodat mindfulness het functioneren en het welbevinden van commandovoerders bij de brandweer (maar wellicht ook bij andere brandweermensen) kan vergroten.