In goede handen? : Een verkenning naar de gezondheid van en kwaliteit van zorg voor Oekraïense vluchtelingen in Nederland

Sinds het uitbreken van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne na de inval van Rusland in Oekraïne op 24 februari 2022 heeft Nederland, net als andere Europese landen, vluchtelingen uit Oekraïne opgevangen. De vluchtelingen uit Oekraïne worden niet zoals andere groepen vluchtelingen na een asielaanvraag via het COA en de IND en daarbij behorende regelingen opgevangen. Vluchtelingen vanuit Oekraïne vallen onder de Europese richtlijn Tijdelijke Bescherming en worden volgens speciaal voor deze groep opgezette regelingen in veelal nieuw ontwikkelde kaders opgevangen.

Gezondheidszorg wordt regionaal en lokaal georganiseerd door veiligheidsregio’s en de onder hun vallende gemeenten. Veel vluchtelingen werken of wensen aan het werk te gaan.

De groep vluchtelingen kenmerkt zich doordat het met name vrouwen in de vruchtbare leeftijd en kinderen betreft. Onder de vluchtelingen bevinden zich ook groepen die meer aandacht behoeven, onder andere de derdelanders. Over het algemeen spreken vluchtelingen onvoldoende Engels en is in de gezondheidszorg het gebruik van tolken noodzakelijk. Door een gebrek aan tolken worden voor de communicatie met deze groep veel informele tolken gebruikt. Dit leidt soms tot verlies van informatie bij de overdracht tussen hulpverleners of frictie in gesprekken en een gebrek aan vertrouwen.

Vluchtelingen uit Oekraïne zijn (net als andere vluchtelingen) niet gewend aan bepaalde aspecten van het gezondheidszorgsysteem die in Nederland gebruikelijk en gangbaar zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld om de huisarts als opzichzelfstaand zorgverlener en poortwachter voor de tweede lijn, de verloskundige als begeleider van een ongecompliceerde zwangerschap en de preventieve onderzoeken in de jeugdgezondheidszorg. Daarnaast zijn er belangrijke culturele verschillen die bij het bieden van zorg aan deze groep een rol kunnen spelen. Voorbeelden hiervan zijn het door Oekraïense vluchtelingen over het algemeen laagdrempelig gebruiken van medicijnen en de verwachting dat zorgverleners zich in contacten hiërarchisch en leidend zullen opstellen. Oekraïense vluchtelingen voelen bij medische problemen een groot gevoel van urgentie, hebben ander gezondheid-zoekend gedrag en kunnen zich wanneer zij lang moeten wachten op een afspraak niet serieus genomen voelen.

Betere informatievoorziening bij aankomst in Nederland kan mogelijk een deel van de frictie en onduidelijkheid bij vluchtelingen wegnemen.

Ook hulpverleners zijn niet altijd gewend aan- en bekend met de regelingen die voor deze groep gelden. Eerder weigerden sommige hulpverleners vluchtelingen in hun spreekkamer of apotheek vanwege de administratieve last die gepaard ging met het bieden van medische zorg aan Oekraïners. Met de inwerkingstelling van de Regeling Medische Zorg Ontheemden uit Oekraïne lijkt er sprake van een kentering. Waar vluchtelingen gebruik kunnen maken van door de veiligheidsregio’s georganiseerde noodzorgvoorzieningen is de toegang tot de gezondheidszorg vaak goed. Op plekken waar dit niet mogelijk is en waar vluchtelingen van de reguliere gezondheidszorg gebruik moeten maken, belemmeren capaciteitsproblemen bij bijvoorbeeld huisartsen de toegang tot de gezondheidszorg.

Bijzondere aandacht verdient de toegang tot psychosociale hulpverlening voor vluchtelingen. Veel vluchtelingen kampen met psychosociale klachten als gevolg van wat zij in Oekraïne en/of op de vlucht hebben meegemaakt. Sommigen waren in Oekraïne al onder behandeling voor psychosociale, psychiatrische en/of verslavingsproblematiek. Door capaciteitsproblemen is de toegang tot de GGZ in Nederland (ook voor Nederlanders) zeer beperkt. Crisiszorg is nauwelijks beschikbaar. Het bieden van preventieve interventies gericht op psychosociale ondersteuning zou mogelijk een deel van de zorgvragen kunnen vervangen. Op dit moment is daar vanuit de Nederlandse overheid en veiligheidsregio’s echter zeer beperkt aandacht voor. Wanneer dit niet verandert kan dit de komende tijd leiden tot toenemende problemen en meer druk op de toch al zwaarbelaste GGZ.

Naast aandacht voor psychosociale zorg is aandacht voor welzijn erg belangrijk. Duurzame oplossingen ten aanzien van huisvesting, dagbesteding en onderwijs kunnen werken als beschermende factoren voor vluchtelingen (en alle andere ingezetenen van Nederland), mits goed geregeld. In de praktijk blijken hier knelpunten te liggen. Omdat veel vluchtelingen uit Oekraïne aan het werk gaan, is aandacht voor goede en veilige werkomstandigheden noodzakelijk. Welzijn en toegang tot gezondheidszorg zijn zeer actuele thema’s, die niet alleen van belang zijn voor vluchtelingen uit Oekraïne, maar ook voor andere vluchtelingen die zich op dit moment in Nederland bevinden. Het hebben van toegang tot gezondheidszorg is een mensenrecht waar iedereen aanspraak op zou moeten kunnen maken en dat de verantwoordelijke instanties met de hoogste prioriteit moeten faciliteren. 

De belangrijkste conclusies en daaruit volgende aanbevelingen van deze verkenning zijn:

• Door de gedecentraliseerde aanpak bestaan er grote verschillen in organisatie van gezondheidszorg tussen regio’s. Ontwikkel een landelijk draaiboek om in de toekomst bij een crisis sneller te kunnen schakelen om goede huisvesting, opvang en zorg in alle regio’s
te garanderen.

• Oekraïners hebben andere verwachtingen van en behoefte aan gezondheidszorg. Speel hierop in middels goede informatievoorziening. Leg de mogelijkheden en beperkingen binnen het Nederlandse zorgsysteem en de rol en expertise van de verschillende hulpverleners goed uit.

• Er bestaan grote culturele verschillen tussen Oekraïne en Nederland. Veel vluchtelingen zijn het Engels of Nederlands niet machtig. Verleen cultuursensitieve zorg, met aandacht voor de taalbarrière. Maak waar mogelijk gebruik van formele tolken.

• Psychosociale klachten en problemen komen veel voor in deze groep. Sommige vluchtelingen kampen met psychiatrische stoornissen. Zet in op preventieve psychosociale interventies die tegelijkertijd het welzijn van vluchtelingen vergroten en de druk op de GGZ kunnen verlagen, zodat deze toegankelijk blijft voor hen die gespecialiseerde zorg nodig hebben.
• De druk op zorgverleners is groot. Maak regelingen waar zorg- en welzijnsprofessionals mee in aanraking komen bij het zorgen voor deze groep begrijpelijk en toegankelijk. Houd de administratieve druk beperkt. 

• Capaciteitsproblemen in de huisartsenzorg en de GGZ ondermijnen de toegang tot de gezondheidszorg. Zoek naar creatieve oplossingen om capaciteitsproblemen te bestrijden.

• Niet alle vluchtelingen krijgen dezelfde kansen in Nederland. Behandel verschillende vluchtelingengroepen gelijk wat betreft regelingen, vergoedingen en welzijn.