Afscheidsrituelen : Een handreiking voor geestelijk verzorgers en zorgverleners in tijden van COVID-19

Na diverse vragen van geestelijk verzorgers heeft het crisisteam van de VGVZ de vraag gesteld om een inventarisatie van afscheidsrituelen te maken die ondersteunend zijn tijdens de COVID-19 crisis. Het afscheidsritueel is een specifieke vorm van begeleiding, waarbij dierbaren of zorgverleners afscheid nemen van de overledene, de persoon herdenken en stilstaan bij het verlies. Een afscheidsritueel markeert de transitie van leven naar dood voor de patiënt én zijn /haar naasten. In deze handreiking verstaan wij onder afscheidsrituelen:

a) rituelen tijdens of voor het sterven,

b) de uitvaart en

c) herdenking.

De symboliek en het bijwonen van een ritueel kan de verbinding met dierbaren en levensovertuiging bekrachtigen. De COVID-19 pandemie stelt alle betrokkenen voor diverse opgaven:

1) Patiënten kunnen in een periode van enkele uren levensbedreigend ziek worden en overlijden. De voorbereiding van een afscheidsritueel gebeurt onder grote tijdsdruk. Er is niet altijd een geestelijk verzorger (van de eigen denominatie) te vinden om het ritueel te verzorgen. Er is vraag naar voorbeelden van rituelen, die direct te gebruiken zijn en mensen een waardig afscheid bieden, passend bij de levensovertuiging.

2) Naasten worden beperkt in de mogelijkheden om afscheid te nemen. Instellingen waar patiënten verblijven laten geen of in zeer beperkte mate bezoek toe en thuisisolatie kent strikte voorwaarden. Daarnaast kan er een beperkt aantal mensen de uitvaartplechtigheid bijwonen en kunnen naasten die besmet zijn met COVID-19 in thuisisolatie blijven. Er is een toename te verwachten van de vraag naar nieuwe en alternatieve rituelen om een overleden dierbare te herdenken. De uitdaging is om symboliek en rituele handelingen te vinden die tijd en plaats overschrijden om naasten deelgenoot maken van het afscheids(ritueel). Juist in deze situaties van verwijdering, kan een ritueel een gevoel van verbondenheid bieden.

3) Zorgverleners maken ingrijpende ervaringen mee. Zij verlenen op dit moment, als gevolg van het Corona-virus, zorg aan een grote groep ernstig zieke mensen, waarvan een deel tijdens de zorgverlening overlijdt. Geestelijk verzorgers kunnen rituelen aanbieden die zorgverleners ondersteunen bij deze (ingrijpende) ervaringen en morele dilemma’s. We rekenen ook mensen die de zorg rondom de patiënt faciliteren tot deze groep, zoals schoonmakers en beveiligers. 6 In deze handreiking vindt u voorbeelden van en tips bij het verzorgen van afscheidsrituelen. Het document is in de eerste plaats geschreven door en voor geestelijk verzorgers. In deze crisis is het denkbaar dat geestelijk verzorger materiaal beschikbaar stellen aan andere zorgverleners om een afscheidsritueel te verzorgen.

Vanwege de urgentie om het materiaal beschikbaar te stellen, is er gekozen voor de vorm van een groeidocument. De basis van deze handleiding wordt gevormd door de inbreng van diverse geestelijke verzorgers, naar aanleiding van een LinkedIn oproep. Heeft u aanvullende voorbeelden van afscheidsrituelen of tips? Heeft u een suggestie voor verbetering? Stuur deze alstublieft naar: coronarituelen@vgvz.nl