Afscheid in Coronatijd : Een onderzoek naar de psychosociale impact van de coronacrisis op nabestaanden en uitvaartmedewerkers

Bijna drie jaar geleden werd in Nederland de eerste COVID-19 besmetting geconstateerd (februari 2020). Sindsdien zijn er ruim 40.000 Nederlandse burgers overleden aan deze infectieziekte. Ruim 10% meer overlijdens dan jaarlijks verwacht (CBS, 2022). De maatschappelijke ontwrichting door COVID-19 was ongekend, net zoals de maatregelen vanuit de Nederlandse overheid om het virus in te perken en Nederlandse burgers te beschermen.
Eén van de sectoren die hard getroffen werd tijdens de coronacrisis was de uitvaartsector. Hoe groot de uitvaartsector precies is, is moeilijk in te schatten. Volgens de meest recente cijfers van het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS) uit 2017 telde het aantal banen in de uitvaartbranche 9,5 duizend werkzame personen (CBS, 2017). CBS meldt dat ongeveer 90% van de bedrijven is actief in de uitvaartverzorging, de overige 10% zijn crematoria en mortuaria. De meeste bedrijven in de uitvaartbranche zijn klein: drie kwart heeft één werkzame persoon.

De werkwijze in de uitvaartsector moest sterk veranderen door het virus en de overheidsmaatregelen. In de eerste negen weken van de coronacrisis was er een plotse pieksterfte van bijna 10.000 burgers, met daaropvolgend periodes van COVID-gerelateerde oversterfte (CBS, 2022). Maatregelen als social distancing en het beperken van het aantal aanwezigen tijdens en na afloop van een uitvaart deden een beroep op het aanpassingsvermogen van de sector.
De schaduw van COVID-19 creëerde in de uitvaartsector een veranderende en onzekere wereld. Een wereld waarin in korte tijd vele mensen overleden en nabestaanden en uitvaartmedewerkers plots te maken kregen met nieuwe en wisselende regelgeving. Regels die zijn weerslag hadden op de wijze en mogelijkheden om afscheid te nemen van dierbaren. Deze omstandigheden kunnen een grote druk zetten op mensen. Desondanks is er weinig bekend over de psychosociale weerslag die de coronacrisis heeft op nabestaanden en uitvaartmedewerkers. Ook wat betreft nabestaanden zijn er zorgen: zo was er al aan het begin van de pandemie vrees dat het risico op verstoorde rouw onder nabestaanden toenam (Eisma e.a., 2020).
De interactie tussen nabestaanden en uitvaartmedewerkers kan in belangrijke mate scheppend zijn voor de mentale gezondheid van beide groepen. Het is aannemelijk dat het vermogen om steunend te zijn en om ondersteuning te ontvangen onder druk stond vanwege COVID-19 en de overheidsmaatregelen. Tegelijkertijd zou de interactie tussen de groepen een belangrijke rol kunnen spelen in mogelijke preventieve maatregelen om gezond te blijven.

Naar aanleiding van bovenstaande, en de concrete aanbeveling uit het recente onderzoek naar de crisisbestendigheid van de uitvaartsector (Van den Broek & Sluys Veer, 2021) om de psychosociale effecten van de coronacrisis en coronamaatregelen op uitvaartmedewerkers en nabestaanden in kaart te brengen, heeft het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) in afstemming met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) opdracht gegeven tot dit onderzoek. Zodat in het geval van een volgende golf of pandemie - indien nodig - passende preventieve maatregelen en adequate (na)zorg kan worden geboden aan uitvaartmedewerkers en nabestaanden.

In dit rapport wordt verslag gedaan van de bevindingen uit het onderzoek. In hoofdstuk 2 worden de gehanteerde onderzoeksopzet en methoden beschreven. Hoofdstuk 3 gaat in op de bevindingen van de desk search naar de impact van de coronacrisis op uitvaarten, uitvaartmedewerkers en nabestaanden. In hoofdstuk 4 worden de resultaten van kwalitatieve interviews beschreven. De resultaten uit de vragenlijsten komen aan bod in hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 schetst de belangrijkste bevindingen uit een tweetal groepsbijeenkomsten waarin deelnemers de resultaten hielpen duiden (interpreteren) en mogelijke oplossingen voor de geconstateerde uitdagingen werden geformuleerd. In hoofdstuk 7 wordt in de conclusie een antwoord gegeven op de onderzoeksvragen en adviezen geformuleerd.